MiG-21 to już samolot legenda. Wyprodukowany w ilości ponad 12 tysięcy egzemplarzy (w tym na licencji w Czechosłowacji, Indiach i Chinach, gdzie wytwarzano także jego nieautoryzowane przez Rosjan wersje innowacyjne) na wiele lat stał się podstawą lotnictwa wojskowego Związku Radzieckiego i czterdziestu dziewięciu innych państw, do których samoloty te trafiły w liczbie ponad sześciu i pół tysiąca egzemplarzy. Dziś - trzydzieści cztery lata po wyprodukowaniu ostatniego rosyjskiego dwudziestego pierwszego (Hindusi na własne potrzeby produkowali licencyjne MiGi-21 aż do 1987) samoloty te wciąż pozostają oficjalnie w wyposażeniu wojsk lotniczych dwudziestu czterech państw świata.
Schyłek europejskiej kariery
Spośród wielu państw europejskich jeszcze kilkanaście lat temu szeroko użytkujących MiGi-21, dziś już pozostały tylko nieliczne - a i te powoli szykują się do nieuniknionej zmiany pokoleniowej w lotnictwie wojskowym. Wycofanie ostatnich europejskich dwudziestych pierwszych to obecnie najprawdopodobniej kwestia co najwyżej kilku najbliższych lat.
Bez wątpienia największym aktualnie użytkownikiem tych samolotów pozostaje Rumunia, która po przemianach politycznych końca lat 1980. i początku 1990. zdecydowała się na kompleksową modernizację dużej części floty swoich MiGów. W sumie w latach 1997-2003 zmodernizowano w rumuńskich zakładach Aerostar w Baku (przy pomocy Izraelczyków z Elbit Systems) 114 rumuńskich MiGów-21M/MF/UM. 75 egzemplarzy odmian MiG-21M i MF przebudowano do standardu LanceR A, czyli samolotu uderzeniowego, w razie potrzeby mogącego zwalczać cele powietrzne, 14 szkolno-bojowych MiGów-21UM przebudowano do standardu LanceR B, a 25 kolejnych z wersji M i MF zmodernizowano do standardu Lancer C, czyli myśliwca przechwytującego dysponującego możliwością atakowania celów naziemnych. Wszystkie wyposażone zostały m.in. w wielofunkcyjne stacje radiolokacyjne, nowoczesne komputery pokładowe, wyświetlacze ciekłokrystaliczne, urządzenia nawigacyjne oraz uzbrojenie tak zachodnich, jak i wschodnich typów. Obecnie LanceRy operują z trzech baz lotniczych: 71. Bazy w Capia-Turzji, gdzie stacjonują dwie wyposażone w te samoloty eskadry - 711. (LanceRy A i B) i 712. Eskadra (LanceRy B i C), 86. Bazy w Borcea-Fetesti z dwoma eskadrami LanceRów - 861. (LanceRy B i C) i 862. (LanceRy A i B) oraz w 95. Bazie w Baku, gdzie stacjonuje 951. Eskadra (LanceRy A). Aktualnie część zmodernizowanych rumuńskich MiGów-21 została już wycofana i lata tylko około 48 egzemplarzy, które mają być ostatecznie uziemione około 2010-2011, gdy do służby wejdą nowe samoloty wielozadaniowe (szczegółowo o rumuńskich MiGach-21 pisaliśmy w AeroPlanie 1/2006) W porównaniu do Rumunii, reszta europejskich użytkowników MiGów-21 dysponuje znacznie mniejszą liczbą tych samolotów. W Bułgarii znajdują się one w wyposażeniu zaledwie jednej jednostki - 1. Eskadry należącej do 3. Skrzydła stacjonującego w bazie Graf Ignatievo. Prawdopodobnie oprócz nie więcej niż 10-12 sprawnych MiGów-21bis na stanie jednostki znajduje się także 6-8 szkolno-bojowych MiGów-21UM (i około 60 niesprawnych egzemplarzy różnych wersji, które pełnią rolę składnicy części zamiennych). Aktualne plany zakładają wykorzystywanie pozostających w sprawności technicznej samolotów co najwyżej do końca 2010.
Podobną liczbą sprawnych MiGów-21 dysponuje Chorwacja, której dwudzieste pierwsze - 8 w wersji bis i 4 MiGi-21UM pozostają w wyposażeniu 22. Eskadry Myśliwskiej stacjonującej w bazie Zagreb-Pleso (choć najczęściej widywane są w Pula). Na początku 2003 przeszły remonty i modernizację w rumuńskich zakładach Aerostar w Baku (podobną do tej przeprowadzonej na MiGach rumuńskich) i od tej pory noszą oznaczenia odpowiednio MiG-21bisD i MiG-21UMD. Według planów z 2006 samoloty te służyć miały jedynie do 2011 (rok wcześniej do służby w chorwackim lotnictwie miały wejść pierwsze z 12 nowych wielozadaniowych samolotów bojowych). Niestety, z powodu światowego kryzysu ekonomicznego zakup nowych samolotów bojowych został odłożony na bliżej nieokreślony czas, a dowództwo chorwackiego lotnictwa rozważa ponowne wprowadzenie do służby pewnej liczby MiGów-21 zakonserwowanych kilka lat wcześniej, które po przeprowadzeniu modernizacji dołączyłyby do dwunastu będących obecnie w służbie. Wszystko dlatego, że według ostatnich analiz, dla zapewnienia płynnego wykonania wszystkich planowanych zadań, chorwackie lotnictwo dysponować musi liczbą co najmniej 16-18 samolotów bojowych. W podobnej sytuacji sprzętowej jest sąsiednia Serbia, która ma obecnie około 20 MiGów-21bis (lokalne oznaczenie L-17), z których zaledwie kilka jest zdatnych do lotu, a także najprawdopodobniej 6 MiGów-21UM (lokalne oznaczenie NL-16) - z nich w dobrej kondycji technicznej są jedynie dwa. Oprócz tego na stanie oficjalnie pozostają też dwa MiGi-21bisK (L-17K) i pojedynczy MiG-21M (L-15M), które tworzą klucz rozpoznawczy. Wszystkie one należące do 101. Eskadry Myśliwskiej stacjonują w bazie w Batajnica i mają pozostać w czynnej służbie do 2014.
Wśród europejskich użytkowników dwudziestych pierwszych wymienić też można Ukrainę, która wciąż używa... dwóch maszyn tego typu w zakładach naprawczych we Lwowie i Odessie, które prowadzą remonty tych statków powietrznych dla klientów zagranicznych.
Najwięcej MiGów, czyli... Azja
Na kontynencie azjatyckim MiG-21 wciąż używany jest bojowo przez pięć państw. Największym ich użytkownikiem pozostaje od 1965 Korea Północna. Ten politycznie i gospodarczo odizolowany kraj ma w wyposażeniu swojego lotnictwa najprawdopodobniej około 200 MiGów-21 (z których zdolnych do lotu jest około 120). Operują one w ramach trzech pułków lotnictwa myśliwsko-szturmowego stacjonujących w Toksan, Koksa i Hwangju. Na liczbę tę składa się około 130 samolotów wersji PF i PFM, około 30 odmiany MiG-21bis (odkupionych nielegalnie od Kazachstanu w latach 1998-1999) oraz około 40 dwumiejscowych, rożnych odmian. Niepotwierdzone informacje sugerują, że w ciągu ostatnich kilku lat do Korei Północnej trafiło nielegalnie jeszcze od kilku do kilkunastu egzemplarzy niesprecyzowanej wersji MiGa-21 (prawdopodobnie bis) dostarczonych z nieujawnionego z nazwy państwa.
Drugim co do wielkości azjatyckim użytkownikiem dwudziestych pierwszych pozostają Indie. Na przestrzeni ostatnich 46 lat państwo to wprowadziło do służby w sumie 793 dwudzieste pierwsze odmian MiG-21F-13, PF, M, MF, bis, U i UM, z których znakomitą część wyprodukowano na podstawie licencji w miejscowych zakładach. W szczytowym okresie samolotami tymi latały aż dwadzieścia trzy dywizjony indyjskiego lotnictwa. Obecnie w służbie pozostają już tylko samoloty w wersji MiG-21FL, M, MF i bis. Praktycznie ukończona została już modernizacja 125 samolotów tej ostatniej wersji do standardu UPG (MiG-21-93) prowadzona w zakładach Hindustan Aeronautics Limited (HAL). Otrzymały wielofunkcyjny dopplerowski pulsacyjny radar Phazotron Kopyo, w kabinie (przeprojektowanej zgodnie z zasadą HOTAS) zainstalowano nowy wyświetlacz HUD, wyświetlacze ciekłokrystaliczne, celownik nahełmowy, bezwładnościowy system nawigacyjny (INS), komputer nawigacyjny, nowoczesne radiostacje, IFF i system data-link do wymiany danych z ziemią. Wyposażono je także w czujniki ostrzegające o opromieniowaniu wiązką radiolokacyjną Thales EWS-21 współpracujące z wyrzutnikami flar i dipoli. Oprócz dotychczasowego uzbrojenia MiGi dodatkowo przenosić mogą pociski powietrze-powietrze średniego zasięgu R-77 lub R-27R1/T1 (2 sztuki), antyradiolokacyjne pociski typu KH-25MP (2 sztuki), KH-31A (1 sztukę), naprowadzany radarowo pocisk przeciwokrętowy Kh-31P (1 sztukę) lub dwie kierowane telewizyjnie bomby KAB-500KR.
125 zmodernizowanych MiGów-21UPG służy w sześciu jednostkach bojowych i jednej treningowej i są to: 3. Dywizjon Cobras z Ambala, 4. Dywizjon Oorials z Uttarlai, 21. Dywizjon Ankush z Sirsa, 23. Dywizjon Panthers z Suratgarh przy granicy z Pakistanem, 32. Dywizjon Thunderbirds z Jodhpur, 51. Dywizjon Swordarms stacjonujący w Srinigar - najbardziej wysuniętej na północ bazie MiGów-21 oraz TACDE (Tactics and Air Combat Development Establishment) z elitarnej szkoły lotniczej z Gwalior (gdzie używa się także MiGów-27). Pozostałe dwudzieste pierwsze powoli szykowane są już na emeryturę. Jeszcze w 2009 wycofane zostaną ostatnie latające MiGi-21FL, których średnia wieku oscylować zaczyna wokół trzydziestu, a w niektórych przypadkach nawet czterdziestu lat! Obecnie samoloty te pozostają już na stanie jedynie dwóch jednostek szkolnych MiG Operational Training Unit A w Chabra i MiG Operational Training Unit B w Bagdogra. MiGi-21M i MF wciąż latają w pięciu jednostkach bojowych: 17. Dywizjonie Golden Arrows z Bathinda niedaleko pakistańskiej granicy, 35. Dywizjonie Rapiers z Bareilly, 37. Dywizjonie Black Panthers z Bhuj na zachodzie kraju przy granicy z Pakistanem, 101. Dywizjonie Falcons z Nalika i 108. Dywizjonie Hawkeyes z Jamnager. W 2009 rozwiązane zostaną też dwie ostatnie jednostki użytkujące niezmodernizowane MiGi-21bis - 15. Dywizjon Flying Lancers z Nal oraz 26. Dywizjon Warriors z Pathankot na północy kraju - ich samoloty zostaną zakonserwowane.
Niewiele mniej niż Indie - bo około 135 MiGów-21 - ma w swoim wyposażeniu lotnictwo Wietnamu. Na liczbę tę składają się samoloty MiG-21bis (110 egzemplarzy) oraz MiG-21UM (25 egzemplarzy) latające w siedmiu pułkach lotnictwa myśliwskiego - 921. z Hanoi, 925. z nieustalonej bazy, 927. z Kep, 929. z Da Nang, 931. z En-Bai, 933. stacjonujący najprawdopodobniej w Kien An oraz 935. z Bien Hoa, a także dwóch jednostkach szkolnych - 920. i 931. Pułku bazujących na stałe w Phu Cat.
Także Jemen dysponuje jeszcze w wyposażeniu swych wojsk lotniczych samolotami MiG-21 - w sumie około 60 egzemplarzy odmian MF i bis i kilkanaście szkolno-bojowych UM, z których w stanie zdatnym do lotu pozostaje najwyżej około 45-47.
Ostatnim azjatyckim użytkownikiem oryginalnych MiGów-21 (czyli tych wyprodukowanych w Związku Radzieckim lub na podstawie udzielonej licencji) pozostaje Azerbejdżan, utrzymujący jeden pułk myśliwsko-bombowy tych samolotów w bazie w Kyurdamir mający na stanie około 20 maszyn tego typu. Obecnie najprawdopodobniej jednak zaledwie kilka (3?) samolotów wciąż pozostaje sprawnych technicznie.
Afrykański skansen
Wciąż najwięcej państw używających MiGi-21 znaleźć można w Afryce. Najwięcej samolotów tego typu ma w służbie Egipt - i to pomimo faktu, iż od wielu lat państwo to otrzymuje dostawy nowoczesnych zachodnich samolotów bojowych. W aktywnej służbie wciąż pozostaje tam około 60, z czego sprawnych jest około 40 MiGów-21MF i 10 MiG-21UM. Na samolotach tych latają cztery eskadry myśliwskie: 45. i 49. z Al Mansurah oraz 63. i 65. z Mersa Matruh. Wkrótce te MiGi zostaną wycofane.
Ponad 40 MiGów-21bis (z 90 dostarczonych) ciągle pozostaje też w służbie lotnictwa libijskiego. Oprócz tego lata tam także najprawdopodobniej około 8-10 samolotów odmiany dwumiejscowej - MiG-21UM. Myśliwce te stacjonują w dwóch bazach: Okba Ibn Nafa i Mitiga. Bardzo mało wiadomo na temat obecnego statusu MiGów-21 pozostających w służbie Angoli. Samoloty trafiły tam za pośrednictwem Kuby i wiele z nich początkowo pilotowanych było przez kubańskich pilotów. Doniesienia mówią, że stacjonują tam aż w czterech bazach, ale wydaje się to mało prawdopodobne, gdyż w wyposażeniu lotnictwa bojowego tego państwa znajduje się co najwyżej 18 egzemplarzy MiG-21bis i 4 MiG-21UM. Więcej ma ich nawet biedna Etiopia (choć stać ją na prowadzenie niezwykle kosztownej wojny z Erytreą!). Najprawdopodobniej dwie jednostki myśliwskie bazujące w Dire Dawa i Debre Zeir używają w sumie 17 MiGów-21MF i 6 MiGów-21UM (z 48 dostarczonych pod koniec lat 1970. z ZSRR) do zadań myśliwskich, uderzeniowych i szkolnych.
Jedyna jednostka myśliwska należąca do gwinejskich wojsk lotniczych to prawdziwy skansen. 4 MiGi-21PFM, które praktycznie nie występują już w siłach zbrojnych innych państw świata to najnowocześniejsze samoloty tego państwa! Niektóre doniesienia sugerują, że na początku wieku zostały one na miejscu nieznacznie zmodernizowane przez rosyjskich specjalistów. Latają jako myśliwce przechwytujące, ale też - w razie potrzeby - jako samoloty uderzeniowe, działając w ramach jednej jednostki bazującej w Conkary-Gbessia razem z... 4 MiGami-17 i 2 MiGami-15UTI (!).
W 1977 około 20 MiGów-21bis dotarło też do Mozambiku, gdzie weszły do wyposażenia dwóch jednostek myśliwskich stacjonujących w Beira-Sofala oraz Namula. Obecnie jednak najprawdopodobniej żaden z tych samolotów nie jest w stanie zdatnym do lotu, choć ciągle figurują jako realna siła bojowa państwa. 16 MiGów-21MF i 3 MiGi-21UM dostarczono w 1986 do Mali. Samoloty te weszły na stan jednostki myśliwskiej w Bamako-Senou. Obecnie sprawnych pozostaje co najwyżej kilka egzemplarzy. Zaledwie w 2002 kilkanaście MiGów-21bis i UM dostarczono także do Namibii, lecz wydaje się, iż nie polatały tam zbyt długo i obecnie podobno nie są sprawne. Także Nigeria weszła w posiadanie dwudziestych pierwszych - w sumie dostarczono do tego państwa około 30 MiGów-21MF i 6 w wersji UM. Aktualnie nie latają i prawdopodobnie zostaną wkrótce oficjalnie wycofane.
Niewielkiej liczby samolotów nowszych wersji używa też Uganda. W latach 1970. kraj ten zakupił w ZSRR 16 (niektóre źródła podają, że 18) samolotów MiG-21MF i co najmniej 2 MiG-21U. Podczas rajdu na Entebbe w 1976 Izraelczycy zniszczyli co najmniej 7 z nich, kolejne dwa utracone zostały podczas wojny z Tanzanią (jeden został zniszczony, a drugi zdobyty przez przeciwnika na lotnisku i zabrany lotem do Tanzanii). Kilka pozostałych zarasta zaś obecnie krzakami na lotnisku międzynarodowym w Entebbe. W 1999 do służby w tym kraju weszło 6 MiGów-21bis i 1 MiG-21UM, które zakupiono w... Polsce. Niestety, jeden z bisów został rozbity 15 lipca 1999. Reszta do 2004 przeszła remont i modernizację w zakładach Israel Aircraft Industries i obecnie samoloty te latają z bazy w Entebbe pilotowane przez rosyjskojęzyczny personel.
Zaledwie 8 MiGów-21MF - z dostarczonych w latach 1970 16 egzemplarzy - pozostaje wciąż w służbie lotnictwa Zambii. Oprócz tego, w późniejszym okresie do tego kraju dostarczono jeszcze 6 MiGów-21UM. W 1992 osiem jednomiejscowych i pięć dwumiejscowych wysłano do Izraela na remont i częściową modernizację do standardu MiG-21-2000, ale samoloty te najprawdopodobniej nigdy nie zostały zwrócone, gdyż zabrakło funduszy na spłatę zobowiązania.
Gdzie jeszcze?
Oprócz wymienionych, jeszcze tylko trzy państwa na świecie używają w swoim lotnictwie MiGów-21. Są to Kuba, Madagaskar i Syria. Ta ostatnia ma ich jeszcze bardzo dużo, bo aż 180! Na liczbę tę składa się ponad 160 maszyn bojowych typu MiG-21MF i bis oraz 20 szkolno-bojowych MiGów-21US. Samoloty latają w składzie ośmiu jednostek bojowych: MiGi-21MF latają w 8. Eskadrze z Deir Zzor, 12. Eskadrze z Tabqa, 679. Eskadrze z Hamah oraz 680. Eskadrze stacjonującej na tym samym lotnisku. MiGi-21bis należą do 825. i 826. Eskadry z Al Qusayr oraz 945. i 946. stacjonujących w Khalkhalah. Dwumiejscowe podzielone są pomiędzy wymienione jednostki.
Także Kuba - jeden z ostatnich bastionów komunizmu na świecie - ma dwie jednostki MiGów-21 (3710. i 4768. Eskadry) wyposażone w sumie w 12 MiGów-21bis i 5 MiGów-21UM. Pomiędzy 1962, a 1983 Kuba otrzymała z ZSRR aż 270 MiG-21 wersji F-13, PF, PFM, PFMA, U, UM, MF, R i bis. Oficjalnie w służbie wciąż pozostaje 160 egzemplarzy (90 MiG-21bis, 60 MiG-21MF i 10 MiG-21UM). Z przyczyn finansowych sprawne samoloty latają stosunkowo rzadko. Pewną liczbę dwudziestych pierwszych dostarczono także pod koniec lat 1970. do Madagaskaru. Były to MiGi-21FL, które w 1996 zastąpione zostały przez nieznaną liczbę myśliwców odmian MF i UM. Latały tam zaledwie trzy lata. Po tym okresie zostały wycofane. Od tamtej pory przechowywane są w bazie w Ivato i najprawdopodobniej żaden z nich nie jest już w stanie zdatnym do lotu.
